روبة بن عجاجرؤبة بن عَجّاج، راوی، لغوی و شاعر رجزسرای دورۀ اموی و اوایل دورۀ عباسی بود. ۱ - معرفی اجمالیبه نظر خلیل بن احمد، "رؤبة" از روبة به معنای بخشی از شب است و چون رؤبة بن عجّاج در نیمه شب به دنیا آمده است، او را بدین نام خوانده‌اند. کرنکوف [۲]
موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام، چاپ اول، ذیل مدخل.
رؤبة را معرّب روباه ذکر کرده است. (برای معانی دیگر رجوع کنید به ابوالجَحّاف، ابوالعَجّاج و ابومحمد از کنیه‌های رؤبة بوده است. در منابع قدیم، تاریخ ولادت او معلوم نیست، اما در منابع جدید، سال ۶۵ یا ۸۰ تاریخ تولد او ذکر شده است. [۸]
عمر فروخ، تاریخ‌الادب العربی، ج۲، ص۶۱، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵.
[۹]
Fuat Sezgin، Geschichte des arabischen Schrifttums، ج۲، ص۳۶۷، Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
۲ - جزء برترین شاعرانرؤبة از قبیله بنی‌تمیم و از بادیه‌نشینان ساکن بصره بود و به زندگی بدوی خود مباهات می‌کرد. [۱۱]
ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، ج۲، ص۵۹۵، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
او شاعری مُخَضرَم و از مداحان بنی‌امیه و بنی‌عباس بود و از برترین شاعران رجزسرای دورۀ خود محسوب می‌شد. جُمَحی او را در طبقۀ نهم شاعران دورۀ اسلامی قرار داده است.پدرش، عَجّاج، نیز از رجزسرایان مشهور بود. با این‌که رؤبة خود را شاعرتر از پدرش می‌دانست، [۱۵]
جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول‌الشعراء، ج۱، ص۷۸، چاپ محمود محمدشاکر، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰).
برخی اشعار پدرش را در بین اشعارش به کار می‌برد. [۱۶]
ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، ج۲، ص۵۹۶ـ۵۹۷، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
یکی از پسران رؤبة، به نام عُقبَه، نیز شاعر بود، اما شعری از وی باقی نمانده است. [۱۷]
مرزبانی، الموشح فی مآخذالعلماء علی‌الشّعراء، ج۱، ص۴۰۷، چاپ محمدحسین شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳ - وثاقت روبهرؤبة از پدرش و ابوهُریَرة دوسی یمنی و دغفل‌الناسب روایت شنید و به نظر ابن حبان، [۲۰]
ابن حبان، الثقات، ج۶، ص۳۰۹، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
ثقه بود.۴ - امرار معاشاز اشعار رؤبة بن عجاج چنین بر می‌آید که او با سفر به سرزمین‌هایی چون عراق، یَمامه، خراسان و کرمان و مدح بزرگان آنجا، امرار معاش می‌کرد. گویا در جوانی برای توسعۀ قلمرو اسلام، با سپاه فتوحات راهی سرزمین‌های شرق فارس شد. [۲۱]
رؤبة بن عجّاج، مجموع اشعارالعرب: و هو مشتمل علی دیوان رؤبةبن‌العجاج، ج۱، ص۱، چاپ آلوارت، بیروت ۱۹۷۹.
[۲۲]
عمر فروخ، تاریخ‌الادب العربی، ج۲، ص۶۲، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵.
[۲۳]
کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، ج۱، ص۱۹۵، قاهره ۱۹۷۰.
۵ - سرگذشتبا رکود شعر در اواخر دورۀ اموی، رؤبة به سبب کهولت، در بصره اقامت گزید. [۲۴]
کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، ج۱، ص۱۹۵، قاهره ۱۹۷۰.
وی در ۱۴۵، با قیام ابراهیم بن عبداللّه علوی بر ضد منصور عباسی (منصور، ابوجعفر عبداللّه بن محمد)، از ترس جان سر به بیابان نهاد و در همان سال درگذشت. ( [۲۷]
حرضی یمانی، یحیی بن ابی‌بکر، غربال‌الزمان فی وفیات‌الأعیان، ج۱، ص۱۳۶، چاپ محمد ناجی زعبی عمر، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
که سال وفاتش را ۱۴۷ ذکر کرده‌اند) او را در بصره دفن کردند و به قول خلیل بن احمد، با مرگ او شعر و لغت و فصاحت به خاک سپرده شد. [۲۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۲۰، ص۳۵۵.
۶ - روش شعرسراییرؤبة با کلمات نادر و غریب آشنایی کامل داشت و در مباحث لغوی، پاسخگوی پرسش‌های بزرگانی چون ذؤالرَّمّة، طرِمّاح بن حکیم، کُمَیت بن زید اسدی، یونس بن حبیب، و ابوعبیدة معمر بن مثَّنی بود. [۳۰]
ابوعبیدة، معمر بن مثنی، مجازالقرآن، ج۱، ص۴۳۴۴، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴).
[۳۱]
جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول‌الشعراء، ج۱، ص۴۷۷، چاپ محمود محمدشاکر، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰).
[۳۲]
جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول‌الشعراء، ج۱، ص۵۸۱، چاپ محمود محمدشاکر، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰).
[۳۳]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۲، ص۳۶.
رجزهای او با کلمات بدوی و الفاظی که اولین‌بار بود در زبان عربی به کار می‌رفتند، [۳۴]
Regis Blachere، Histoire de la literature arabe، ج۱، ص۵۲۹، paris ۱۹۶۶.
[۳۵]
کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۰۷، قاهره ۱۹۷۰.
از دشوارترین اشعار عربی است که بخش بزرگی از شواهد شعری را تشکیل می‌دهد [۳۶]
رؤبة بن عجّاج، مجموع اشعارالعرب: و هو مشتمل علی دیوان رؤبةبن‌العجاج، ج۱، ص۲، چاپ آلوارت، بیروت ۱۹۷۹.
و مورد استناد افرادی چون خلیل بن احمد [۳۸]
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۲، ص۲۰۹، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۱۰.
جاحظ [۳۹]
جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التببین، ج۱، ص۳۷، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بیروت ۱۳۶۷ـ۱۳۶۹/ ۱۹۴۸ـ۱۹۵۰.
[۴۰]
جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التببین، ج۱، ص۴۰، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بیروت ۱۳۶۷ـ۱۳۶۹/ ۱۹۴۸ـ۱۹۵۰.
[۴۱]
جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، ج۱، ص۸، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر؟ (۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹) چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۴۲]
جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، ج۱، ص۲۳، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر؟ (۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹) چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
و ابن درید بوده است. کتاب‌های صرف و نحو نیز از شواهد شعری ابیات رؤبة خالی نیست. [۴۶]
استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح شافیه ابن‌الحاجب، ج۴، ص۴۰۵۴۰۶، چاپ محمدنورالحسن، محمد زفزاف و محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست تهران (تهران).
[۴۷]
استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح‌الرضی علی‌الکافیة، ج۴، ص۸۶۸۷، چاپ یوسف حسن عمر، (بی‌جا)، جامعة قاریونس ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
میدانی نیز امثال برگرفته از اشعار رؤبه را ذکر کرده است.رجزهای او دارای مضامینی چون مدح و فخر و حماسه بودند [۵۲]
کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، ج۱، ص۱۹۷، قاهره ۱۹۷۰.
۷ - راویان اشعار رؤبةچون رجز را چندان نمی‌توان روایت کرد، بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند. [۵۳]
عمر فروخ، تاریخ‌الادب العربی، ج۲، ص۶۳، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵.
عبداللّه پسر رؤبة، ابوعمرو زبان بن عَلاء، خَلّف‌الاحمَر، یونس بن حبیب، نَضر بن شُمَیل، ابوعمرو شیبانی، ابوعُبَیدة مَعمَر بن مُثَنی و اصمعی از راویان اخبار و اشعار رؤبة بوده‌اند [۵۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۸۳ـ۱۸۴.
[۵۶]
ابن خیر اشبیلی، فهرست، ج۱، ص۳۹۲، قاهره ۱۹۶۳/۱۳۸۲.
حَمّاد بن اسحاق موصلی (متوفی ح۲۲۰) کتاب اخبار رؤبة را تألیف نمود. جَلودی نیز کتاب اخبار رؤبة بن العجّاج را نگاشت. نسخه‌ای خطی از دیوان رؤبة، با شرح محمد بن حبیب ، موجود است. [۶۱]
Carl Brockelmann، Geschichte der arabischen Litteratur، ج۱، ص۵۷، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
[۶۲]
Fuat Sezgin، Geschichte des arabischen Schrifttums، ج۲، ص۳۶۸، Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
در ۱۳۲۱/۱۹۰۳، آلوارت دیوان رؤبة را، با ۳۷۹، ۷ بیت، به چاپ رساند و سال بعد، ترجمۀ آلمانی آن در برلین چاپ شد. [۶۳]
Carl Brockelmann، Geschichte der arabischen Litteratur، ج۱، ص۹۱، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
[۶۴]
Regis Blachere، ص۵۲۸، Regis Blachere، Histoire de la literature arabe، paris ۱۹۶۶
۸ - فهرست منابع(۱) ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. (۳) ابن خیر اشبیلی، فهرسة، قاهره ۱۹۶۳/۱۳۸۲. (۴) ابن درید، الاشتقاق، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۵) ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، چاپ احمدمحمد شاکر، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۶) ابن منظور، لسان‌العرب. (۷) ابن ندیم، کتاب الفهرست. (۸) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی. (۹) استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح شافیه ابن‌الحاجب، چاپ محمدنورالحسن، محمد زفزاف و محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵، چاپ افست تهران (تهران). (۱۰) استرآبادی، حسن رضی‌الدین، شرح‌الرضی علی‌الکافیة، چاپ یوسف حسن عمر، (بی‌جا)، جامعة قاریونس ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۱۱) جاحظ، عمرو بن بحر، البیان و التببین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بیروت ۱۳۶۷ـ۱۳۶۹/ ۱۹۴۸ـ۱۹۵۰. (۱۲) جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر؟ (۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹) چاپ افست بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹. (۱۳) جمحی، محمد بن سلام، طبقات فحول‌الشعراء، چاپ محمود محمدشاکر، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰). (۱۴) حرضی یمانی، یحیی بن ابی‌بکر، غربال‌الزمان فی وفیات‌الأعیان، چاپ محمد ناجی زعبی عمر، دمشق ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۵) فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب‌العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۱۰. (۱۶) رؤبة بن عجّاج، مجموع اشعارالعرب: و هو مشتمل علی دیوان رؤبةبن‌العجاج، چاپ آلوارت، بیروت ۱۹۷۹. (۱۷) زبیدی، محمد مرتضی، تاج‌العروس من جواهر القاموس، ج ۲، چاپ علی هلالی، کویت ۱۳۸۶/۱۹۶۶. (۱۸) صفدی، کتاب الوافی بالوفیات. (۱۹) عمر فروخ، تاریخ‌الادب العربی، ج ۲، بیروت ۱۹۸۵. (۲۰) مرزبانی، الموشح فی مآخذالعلماء علی‌الشّعراء، چاپ محمدحسین شمس‌الدین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۲۱) ابوعبیدة، معمر بن مثنی، مجازالقرآن، چاپ محمد فؤاد سزگین، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴). (۲۲) میدانی، احمد بن محمد، مجمع‌الامثال، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲۳) کارلو نالینو، تاریخ‌الآداب العربیة من الجاهلیة حتی عصر بنی‌أمیة، قاهره ۱۹۷۰. (۲۴) نجاشی، احمد بن علی، رجال‌النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۵) یافعی، عبداللّه بن اسعد، مرآةالجنان و عبرةالیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۲۶) حموی، یاقوت، معجم‌الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۲۷) Regis Blachere، Histoire de la literature arabe، paris ۱۹۶۶. (۲۸) Carl Brockelmann، Geschichte der arabischen Litteratur، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹. (۲۹) Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲. (۳۰) EI، sv "RUBAB ADJDJADJ"، (by F KRENKOW). (۳۱) Fuat Sezgin، Geschichte des arabischen Schrifttums، Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، برگرفته از مقاله «رؤبة بن عَجّاج»، شماره۵۹۱۰. |